77. rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego

Szanowni Państwo,

o godz. 17.00 dn. 1 sierpnia 1944 r. rozpoczęło się Powstanie Warszawskie, które było największym zrywem zbrojnym w okupowanej przez hitlerowców Europie. Dziś przypada 77. rocznica tego wydarzenia. Z tej okazji przygotowaliśmy dla Państwa spis książek, poświęconych wspomnianemu wydarzeniu, dostępnych w Bibliotece Pedagogicznej w Trzebnicy. Gorąco zachęcamy do ich wypożyczania.

Naczelnym zamiarem konspiracyjnej armii polskiej oraz polskich władz politycznych było przygotowanie gremialnego zrywu zbrojnego, skierowanego przeciw Niemcom, który miałby wybuchnąć w chwili załamania się potęgi militarnej hitlerowskiego najeźdźcy. Sprawa zaczęła się komplikować wówczas, gdy stawało się oczywistym, że armia niemiecka nie ulegnie rozproszeniu, pozostawiając ziemie polskie w słabnącym uścisku, tak jak to miało miejsce u schyłku pierwszej wojny światowej.

Nie ulegało wątpliwości, że do Polski nie wkroczą z zachodu wojska alianckie. Jednocześnie coraz bardziej realna stawała się groźba wejścia na ziemie polskie Armii Czerwonej, sukcesywnie gromiącej wojska niemieckie. Perspektywa wyzwolenia Polski przez Sowietów sprowokowała rząd Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie i władze podziemne w kraju do wypracowania wspólnego stanowiska wobec nadchodzącej armii sowieckiej. Osiągnięcie porozumienia dodatkowo utrudniał brak relacji dyplomatycznych między rządem Mikołajczyka i Moskwą, brak politycznego i wojskowego wsparcia ze strony aliantów zachodnich oraz działalność PPR i KRN oraz radzieckiej partyzantki na terenie okupowanego kraju. Nieufność wobec Sowietów pogłębiała ponadto pamięć o polityce radzieckiej na wschodnich ziemiach Polski po dn. 17 września 1939 r. Wszystko zatem zdawało się wskazywać na to, że na ziemie polskie wkroczy nie sprzymierzeniec, ale przeciwnik, mający na celu podporządkowanie sobie wyzwolonego kraju.

W listopadzie 1943 r. Delegat Rządu Jankowski wydał do ludności wschodnich terenów Rzeczpospolitej specjalną odezwę, w której nawoływał do zachowania spokoju i pozostania na miejscu. Równolegle prowadzono rozmowy między władzami w kraju a Londynem na temat sposobu postępowania w nadchodzących miesiącach, które miały okazać się kluczowe dla losu Polski.

W instrukcji dla kraju z dn. 27 października 1943 r. rząd Rzeczypospolitej Polskiej nakazał na wypadek nienawiązania stosunków dyplomatycznych z rządem sowieckim nasilenie akcji sabotażowo‑dywersyjnych, skierowanych przeciwko Niemcom, bez wchodzenia w kontakt z władzami radzieckimi, pozostanie AK w konspiracji, a w razie aresztowań i represji przejście do samoobrony. Delegat i Komendant Główny AK uznali, że konieczne jest uświadomienie Sowietom istnienia podmiotu reprezentującego Rzeczpospolitą i jej legalne władze. Gdyby władze radzieckie uznały, że brak jest funkcjonujących zgodnie z prawem władz Polski, skierowałyby do wypełnienia powstałej próżni działaczy, stojący na usługach ZSRR.

W zaistniałej sytuacji rząd londyński w porozumieniu z konspiracyjnymi władzami w kraju przygotował nowe wytyczne. Zostały one określone kryptonimem „Burza”. Akcja „Burza” opierała się na założeniu, że na tych obszarach, na które wkrótce miała wkroczyć Armia Czerwona wybuchną lokalne powstania. Co ważne – pierwotnie ustalono, że większe ośrodki miejskie będą wyzwalane wspólnie z Armią Czerwoną. Z akcji „Burza” wyłączono początkowo Warszawę, ze względu na stacjonujący tam silny garnizon niemiecki.

Reprezentanci polskiego państwa podziemnego mieli wobec wkraczających Sowietów występować jako gospodarze i przedstawiciele legalnych władz. Najprawdopodobniej nie do końca wierzono, że Armia Czerwona uzna podziemną administrację i podziękuje akowcom za pomoc w wyzwalaniu Polski. Liczono się z tym, że żołnierze Armii Krajowej będą represjonowani. Spodziewano się aresztowań, a nawet wybuchu zbrojnego konfliktu między AK a Armią Czerwoną. Mimo tych wątpliwości oczekiwano jednak, że negatywne zachowanie Sowietów wywoła protest ze strony USA i Wielkiej Brytanii, co z kolei zmusi Stalina do zmiany polityki względem Polski.

Czynnikiem decydującym o rozpoczęciu akcji „Burza” była wzmożona aktywność komunistów i wkroczenie na tereny Rzeczypospolitej Polskiej wojsk sowieckich.

Na Wileńszczyźnie akowcy z okręgu nowogródzkiego i wileńskiego zamierzali uderzyć na Wilno i zdobyć miasto. Operacja o kryptonimie „Ostra Brama” zaczęła się dn. 7 lipca 1944 r. Oddziałami Armii Krajowej dowodził podpułkownik Aleksander Krzyżanowski ps. „Wilk”. Dn. 13 lipca 1944 r. przy wsparciu zbrojnym Armii Czerwonej Wilno zostało zdobyte. Kilka dni później podczas spotkania dowódców AK z dowódcami sowieckimi oficerowie polskiego podziemia emigracyjnego zostali aresztowani. Szeregowym żołnierzom nakazano natychmiastowe złożenie broni. Tych, którzy nie chcieli się poddać, również aresztowano. Niektórzy spośród rozbrojonych akowców zdecydowali się na wstąpienie do Armii Berlinga, nielicznym udało się zbiec.

Również w lipcu 1944 roku doszło do walk o Lwów. Dowódcą ze strony AK był stojący na czele okręgu lwowskiego płk Władysław Filipkowski. Po zdobyciu Lwowa, przy wsparciu zbrojnym Armii Czerwonej, powtórzyła się sytuacja z Wilna.

W lipcu 1944 roku sowieci powołali Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego. Powstanie PKWN-u było kolejnym krokiem Kremla na drodze do podporządkowania sobie organów administracji państwowej w powojennej Polsce. Założony dn. 21 lipca 1944 r. w Moskwie Komitet miał pełnić rolę tymczasowej władzy wykonawczej na terenach Rzeczypospolitej, na zachód od Bugu, zajmowanych przez armię radziecką. W jego skład weszli m.in. członkowie Krajowej Rady Narodowej, Związku Patriotów Polskich, Polskiej Partii Robotniczej. Przewodniczącym został Edward Osóbka-Morawski, a wiceprzewodniczącymi Wanda Wasilewska i Andrzej Witos. O stopniu ubezwłasnowolnienia Komitetu najlepiej świadczy fakt, że rząd sowiecki umieścił w nim swojego „pełnomocnika” w osobie gen. Nikołaja Bułganina. Dn. 22 lipca 1944 r. radio moskiewskie ogłosiło manifest PKWN, który obejmował program reform społeczno-gospodarczych.

Ogłoszenie manifestu PKWN oraz informacje o wydarzeniach na Kresach Wschodnich, zmobilizowały władze emigracyjne i komendanta głównego Armii Krajowej do podjęcia decyzji o zorganizowaniu powstania również w Warszawie. Nieznana była tylko data jego rozpoczęcia. Do stolicy Polski zbliżał się front. Wydawało się, że niemiecka administracja rozważa możliwość ewakuacji. Tymczasem Niemcy podjęli decyzję o umocnieniu Warszawy. Dn. 27 lipca 1944 r. wezwano 100 tys. warszawiaków do pracy przy kopaniu okopów. Obawiano się, że w dalszej kolejności hitlerowcy zaczną wywózki na roboty do Niemiec, co mogło doprowadzić do rozbicia konspiracji.

To był jeden z czynników, który miał wpływ na podjęcie decyzji o wybuchu powstania.

Kolejnym czynnikiem były postępy bojowe Armii Czerwonej i towarzysząca im informacja, że na przedpolach Pragi rzekomo pojawiły się już radzieckie czołgi. Dążono zatem do zrywu zbrojnego, który z jednej strony miał być wsparciem czerwonoarmistów, z drugiej natomiast miał pokazać Sowietom, że to Armia Krajowa, a nie Czerwona w dużej mierze wyzwoliła Warszawę. Nie bez znaczenia był również fakt, że cywilna ludność stolicy miała dość represji stosowanych przez hitlerowców. Z tego względu chociażby na decyzję o rozpoczęciu powstania naprawdę czekano.

Co ciekawe wybuchu powstania w Warszawie chciał też Stalin. Miał nadzieję na to, że na skutek starć z Niemcami Armia Krajowa skutecznie się wykrwawi. Swego rodzaju prowokacją była audycja, nadana dn. 30 lipca 1944 r. przez radiostację „Kościuszko”, w której wprost wezwano warszawiaków do zorganizowania zrywu zbrojnego.

Delegat Rządu na Kraj i Komendant Główny Armii Krajowej wyznaczyli początek powstania na dzień 1 sierpnia 1944 r. na godz. 17.00 (tzw. godzina „W”).

Niemiecki garnizon w Warszawie liczył wówczas 20 tys. żołnierzy, natomiast Armia Krajowa – 25 tys. Niestety, tylko niektórzy z akowców byli uzbrojeni.

Przywódcy Powstania założyli, że Niemcy będą zaskoczeni i w pierwszych dniach uda się opanować szereg ważnych punktów, m.in. przeprawy mostowe na Wiśle, lotnisko na Okęciu, Cytadelę, a także dozbroić oddziały.

Niemcy systematycznie lokalizowali największe punkty oporu powstańców, koncentrowali na nich siły, zdobywali je i parli dalej. Powstańcom brakowało broni, lekarstw, amunicji. Alianci próbowali wspomóc walczącą stolicę. Niestety – zrzuty najczęściej trafiały w ręce niemieckie.

Przystępując do działań zbrojnych powstańcy liczyli na ofensywę sowiecką. Stalin jednak celowo zwlekał, oficjalnie uzasadniając swą kunktatorską postawę zbyt rozciągniętym frontem, a w związku z tym koniecznością przegrupowania sił i skrócenia linii zaopatrzenia, ale także odpoczynku przed przystąpieniem do uderzenia na Warszawę. Pozwolił jedynie żołnierzom I Armii udać się na pomoc walczącej stolicy.

Dn. 14 września 1944 r. wojska sowieckie i polskie zajęły Pragę. Od dn. 16 do dn. 21 września 1944 r. I Armia sforsowała Wisłę i zajęła dwa przyczółki na Czerniakowie i Żoliborzu. Mimo to ze względu na brak umiejętności prowadzenia walk ulicznych nie nawiązała współpracy z powstańcami.

Dn. 27 września 1944 r. ustały walki na Mokotowie. Dn. 30 września 1944 r. skapitulował Żoliborz. Władze powstańcze ze względu na brak amunicji, lekarstw, środków opatrunkowych, ale też jedzenia i wody zdecydowały się podjąć rozmowy z hitlerowcami.

Dn. 2 października 1944 r. zawarto układ o zaprzestaniu działań wojennych na terenie stolicy. Powstańcy zostali potraktowani jak jeńcy wojenni. Niestety całą ludność cywilną wysiedlono z Warszawy (około 650 tys. osób). Część trafiła na przymusowe roboty, inni do obozów. Jeszcze inni musieli szukać nowego miejsca osiedlenia na terenie Generalnego Gubernatorstwa.

Tragiczny los spotkał miasto stołeczne – Hitler nakazał zrównać Warszawę z ziemią. Specjalne oddziały niemieckie niszczyły, burzyły i likwidowały budynki.