100. rocznica urodzin Stanisława Lema

Stanisław Lem, urodzony w dn. 12 września 1921 r. we Lwowie, syn Samuela Lema, lekarza laryngologa i Sabiny z Wollnerów.

Od 1932 r. uczęszczał do II Państwowego Gimnazjum im. K. Szajnochy we Lwowie. W 1939 r. zdał maturę.

Po zajęciu Lwowa przez ZSRR studiował w latach 1940-41 w Instytucie Medycznym. Podczas okupacji niemieckiej pracował przez dwa lata jako pomocnik mechanika i spawacz w garażach niemieckiej firmy, zajmującej się odzyskiwaniem surowców. W 1944 r., po wkroczeniu do miasta armii radzieckiej, kontynuował studia medyczne. W 1946 r. w ramach tzw. akcji repatriacyjnej, wyjechał do Krakowa, gdzie podjął studia na Wydziale Medycznym Uniwersytetu Jagiellońskiego.

W 1946 r. należał do Zespołu Młodych „Inaczej”.

Po uzyskaniu absolutorium w 1948 r. pracował do 1950 r. jako młodszy asystent w Konserwatorium Naukoznawczym, prowadzonym w Krakowie przez prof. Mieczysława Choynowskiego. Ogłaszał artykuły z zakresu medycyny w „Polskim Tygodniku Lekarskim” (1947) i „Życiu Nauki” (1948-49).

W 1953 r. ożenił się z Barbarą Leśniak, lekarzem radiologiem.

Kontynuując twórczość literacką publikował recenzje, eseje, artykuły, felietony i opowiadania w „Nowej Kulturze” (1953-62), „Przekroju” (1953-64), „Życiu Literackim” (1953-70), w tygodniowym dodatku „Gazety Krakowskiej” pt. „Zdarzenia” (1957-60; w latach 1958-59 cykle „Felieton praski”, „Felieton”), „Tygodniku Powszechnym” (ponownie od 1957 r.), „Twórczości” (1958-66), „Miesięczniku Literackim” (1967-70), „Nurcie” (1967-77; w 1970 r. m.in. cykl recenzji „Ex libris Stanisława Lema”), „Studiach Filozoficznych” (od 1967), „Tekstach” (1972-79), „Kulturze” (1974-76) oraz „Itd.” (w latach 1978-79 cykl felietonów pt. „Czy jesteśmy sami w Kosmosie”).

Współpracował też z czasopismami zagranicznymi, m.in. z tygodnikiem „Literaturnaja Gazieta” (Moskwa, od 1962 r.) i „Quarber Merkur” (Wiedeń, od 1967 r.), „Science Fiction Commentary” (Australia, od 1970 r.), „Science Fiction Studies” (Montreal, od 1973 r.).

Otrzymał nagrody krajowe:

1. literackie Ministra Kultury i Sztuki II (1965) i I (1973) stopnia;
2. nagrodę Ministra Spraw Zagranicznych za popularyzację polskiej kultury za granicą (1970);
3. nagrodę miesięcznika „Problemy” (1968) i „Miesięcznika Literackiego” (1971);
4. Nagrodę Państwową I stopnia w dziedzinie kultury i sztuki (1976);
5. nagrodę Przewodniczącego Komitetu do Spraw Radia i Telewizji za całokształt współpracy artystycznej (1979);
6. Wielką Nagrodę Literatury Detektywistycznej (1979);
7. nagrodę „Odry” (1980);
8. nagrodę Fundacji A. Jurzykowskiego w Nowym Jorku (1986);
9. nagrodę im. J. Parandowskiego, przyznawaną przez Polski PEN Club (1995);
10. Nagrodę Wielką Fundacji Kultury (1996)

oraz nagrody zagraniczne, m.in.:

1. Europejskiego Kongresu Science Fiction EUROCON (1976, 1980);
2. austriacką nagrodę państwową w dziedzinie kultury europejskiej (1984);
3. austriacką nagrodę im. F. Kafki (1991);
4. medal międzynarodowego Stowarzyszenia Uczestników Lotów Kosmicznych (1995).

W 1992 r. planetoida nr 3836 otrzymała imię Stanisława Lema, nadane przez Międzynarodową Unię Astrologiczną.

W 1997 r. otrzymał honorowe obywatelstwo miasta Krakowa.

Odznaczony Złotym Krzyżem Zasług (1955), Krzyżem Oficerskim (1959) i Krzyżem Komandorskim (1970) Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy II klasy (1979), Orderem Orła Białego (1996).

Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich, Polskiego Pen Clubu, Polskiej Akademii Umiejętności (od 1994 r.). Otrzymał doktoraty honoris causa Politechniki Wrocławskiej (1981), Uniwersytetu Opolskiego (1997), Uniwersytetu Jagiellońskiego (1998) oraz Lwowskiego Państwowego Uniwersytetu Medycznego (1998).

W 1971 r. został członkiem Science-Fiction Research Association, w 1972 r. członkiem Komisji PAN „Polska 2000”.

W okresie stanu wojennego przebywał w RFN i w Austrii. Publikował w tym czasie w „Piśmie”, a w latach 1983-87 ogłaszał (pod pseud. P. Znawca) artykuły publicystyczne w paryskiej „Kulturze”. Pod koniec lat osiemdziesiątych zajął się układaniem prognoz futurologicznych dla wielu ośrodków zagranicznych.

Od 1990 r. zamieszczał studia i eseje w „Tekstach Drugich” i „Dekadzie Literackiej”. Kontynuował współpracę z „Tygodnikiem Powszechnym” i „Odrą” (tu m.in. od 1992 r. stały cykl felietonów pt. „Rozważania sylwiczne”).

Debiutował w 1946 r. powieścią fantastyczną pt. „Człowiek z Marsa”, drukowaną w „Nowym Świecie Przygód” (nr 1-31). Wiersze i opowiadania publikował w „Tygodniku Powszechnym” (1946-48), „Żołnierzu Polskim” (1946-47) oraz w „Kuźnicy” (1974). Powieść współczesną, pt. „Szpital Przemienienia”, napisał w 1948 r. Wskutek nacisków wydawcy rozszerzył ją o 2 tomy, zgodne z politycznymi wymogami epoki stalinizmu. W tej postaci została ona opublikowana jako „Czas nieutracony” (1955). Te okoliczności skłoniły Lema do poświęcenia się fantastyce naukowej. Już w kilku pierwszych utworach objawił niezwykłą wyobraźnię, ulegając umiarkowanie nakazom socrealizmu („Astronauci” (1951), „Obłok Magellana” (1955)). W 1957 r. Lem rozpoczął nowy etap twórczości, stając się wkrótce klasykiem światowej fantastyki naukowej.

Twórczość Stanisława Lema rozwijała się dwoma głównymi torami. Pierwszy to proza science fiction. Drugi — eseistyka o tematyce nauko- i kulturoznawczej. Jako prozaik zasłynął oryginalnymi wizjami kontaktu ludzi z kosmitami, w których uniknął antropomorfizacji „obcych” i wyraził sceptycyzm co do możliwości porozumienia: „Eden” (1959), „Solaris” (1961), „Niezwyciężony” (1964), „Fiasko” (1987). Próby poznania natury świata i człowieka przedstawił w filozoficznych powieściach-parabolach: „Pamiętnik znaleziony w wannie” (1961), „Głos Pana” (1968), „Katar” (1976) i opowiadaniach, takich jak „Maska” (1976), a rozważania nad szansami racjonalnej naprawy społeczeństwa i uczynienia ludzi szczęśliwymi podjął w „Powrocie z gwiazd” (1961), „Wizji lokalnej” (1982), „Pokoju na Ziemi” (1987). Dużą popularność zyskały utwory opisujące codzienność badań kosmosu i dojrzewającego do coraz trudniejszych zadań bohatera – człowieka czynu: „Opowieści o pilocie Pirxie” (1968). Nowatorstwo formy artystycznej przejawia się głównie w opowiadaniach, będących pełną groteskowego humoru kontaminacją fantastyki naukowej i powiastki filozoficznej (cykl „Dzienników gwiazdowych” z lat 1954–83, 1. wydanie osobne w roku 1957) oraz baśni („Bajki robotów” (1964), „Cyberiada” (1965)), a także w fikcyjnych recenzjach i wstępach do nieistniejących książek („Doskonała próżnia” (1971), „Wielkość urojona” (1973)). Krytykę koncepcji biologicznej i kulturowej ewolucji człowieka zawiera powieść-esej „Golem XIV” (1981).

W eseistyce Lem opisuje wpływ postępu naukowo-technicznego na przemiany filozofii człowieka i dokonuje krytyki komunistycznego modelu społeczeństwa („Dialogi” (1957)), bada relację przypadku i konieczności w opisie natury i kultury („Filozofia przypadku” (1968)), buduje teorię fantastyki naukowej („Fantastyka i futurologia” (1970)).

Najwybitniejszym jego esejem jest „Summa technologiae” (1964), niezwykle przenikliwa wizja przyszłego rozwoju nauki i techniki, trafna zwłaszcza w dziedzinie informatyki i inżynierii genetycznej.

Po 1987 r. Lem niemal zarzucił beletrystykę. Pisał eseje, w których, poszerzając i aktualizując wątki „Summy”, dawał krytyczny komentarz do najnowszych zjawisk nauki, polityki i kultury: „Sex wars” (1996), „Tajemnica chińskiego pokoju” (1996), „Bomba megabitowa” (1999), „Okamgnienie” (2000).

W latach 1998–2005 w 33 tomach ukazały się „Dzieła zebrane” Lema.

Stanisław Lem, który zmarł w dn. 27 marca 2006 r. w Krakowie, jest najbardziej znanym pisarzem polskim na świecie. Jego książki, w przekładzie na 37 języków, ukazały się w nakładzie łącznym ponad 28 mln egzemplarzy, były też ekranizowane (m.in. film „Solaris” (1971) w reżyserii Andrieja Tarkowskiego, nagrodzony w Cannes w 1972 r., również „Solaris” (2002) w reżyserii Stevena Sodenbergha oraz „Kongres” (2013), który wyreżyserował Ari Folman).

Źródło: Bednarek-Michalska Bożena (Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu), Bibliografia polska Stanisława Lema. Budowa i metody pracy, https://kpbc.ukw.edu.pl/Content/29281/lem3.pdf , dostęp: 11 września 2021.