Relacja z 10. edycji Narodowego Czytania

Szanowni Państwo,

„Moralność Pani Dulskiej” napisała Zapolska w 1906 roku. Pierwsze wydanie tej sztuki ukazało się w roku 1907. Zgodnie z założeniami naturalizmu dramat powstał w wyniku obserwacji rzeczywistych postaci i zdarzeń. Stanisław Janowski, mąż Zapolskiej, wspominał w niedrukowanym pamiętniku, zatytułowanym „To i owo z mojego życia”, że syn krewnej jego przyjaciół miał za kochankę służącą. Matka młodzieńca tolerowała tę relację, w obawie o zdrowie syna.

Z relacji Janowskiego wynika, że pierwowzorem Dulskiej była mieszczka lwowska, pani Gołąbowa. Pan Gołąb był popularnym we Lwowie radcą miejskim.

Dramat powstał w niecałe trzy tygodnie. Dnia 30 października 1906 roku pisała Zapolska, że ma kilka gotowych scen. Dnia 14 listopada 1906 roku zawiadomiła już męża o ukończeniu sztuki: „Dziś w ciężkich boleściach ukończyłam Dulską. Co jest? Nie wiem…”.

Ernest Łuniński sugeruje, że pisarka wpadła na pomysł nazwania swej bohaterki Dulską w związku z popularną podówczas książeczką dla dzieci, zatytułowaną „Pani Dulska, jej kotka i piesek”. Bohaterka opowiadania jest łagodna i poczciwa, w przeciwieństwie do tytułowej postaci dramatu Zapolskiej.

Prapremiera „Moralności Pani Dulskiej” odbyła się dnia 15 grudnia 1906 roku w Krakowie. W roli Dulskiej wystąpiła Stanisława Słubicka. Sztukę reżyserował Ludwik Solski.

Zgodnie z życzeniem Zapolskiej dnia 16 stycznia 1907 roku miała miejsce lwowska premiera tej sztuki. Dulską zagrała wówczas Anna Gostyńska. Reżyserem był Adolf Walewski.

„Moralność Pani Dulskiej” weszła do tak zwanego „żelaznego” repertuaru scen polskich, a jej popularność nie zmalała do dziś – np. dnia 31 grudnia 2019 roku w Teatrze imienia Stefana Jaracza w Olsztynie odbyła się premiera sztuki, zatytułowanej „Dulscy. Tragifarsa kołtuńska”, wyreżyserowanej przez Wojciecha Malajkata, z Marzeną Bergmann w roli Dulskiej.

Dramat Zapolskiej doczekał się nie tylko inscenizacji teatralnych, lecz również adaptacji telewizyjnych i filmowych. W szczególności wymienić tu trzeba wyemitowaną w dniu 25 marca 2013 roku w ramach Teatru Telewizji „Moralność Pani Dulskiej” w reżyserii Marcina Wrony, z Magdaleną Cielecką w roli tytułowej oraz film Filipa Bajona z 2015 roku, zatytułowany „Panie Dulskie”.

Przesłanie dramatu trafnie scharakteryzowała Starosta Powiatu Trzebnickiego Pani Małgorzata Matusiak, mówiąc, że „Zapolska mistrzowsko obnaża i piętnuje hipokryzję, reprezentowanego przez Dulskich mieszczaństwa, żyjącego u progu XX wieku”. Pani Matusiak zwróciła zarazem uwagę na ponadczasowy charakter dzieła Zapolskiej, wspominając o tym, że uwypuklona w dramacie „rozbieżność między głoszonymi zasadami moralnymi, a ich przestrzeganiem wydaje się kłaść cieniem i na współczesnym społeczeństwie”.

W dziesiątej, jubileuszowej, edycji Narodowego Czytania udział wzięli:

1. Pani Katarzyna Lech, Dyrektor Powiatowego Zespołu Szkół imienia Jana Pawła II w Żmigrodzie jako PANI ANIELA DULSKA;
2. Pani Magdalena Brodala, Dyrektor Zespołu Szkół Specjalnych w Żmigrodzie jako HESIA DULSKA;
3. Pani Lila Zajączkowska, Dyrektor Powiatowego Zespołu Specjalnych Placówek Szkolno-Wychowawczych w Trzebnicy jako MELA DULSKA;
4. Pani Mirela Skaczyło, w zastępstwie Naczelnika Wydziału Oświaty i Zdrowia Starostwa Powiatowego w Trzebnicy jako MANIA JULIASIEWICZOWA Z DULSKICH;
5. Pani Kamila Możdżeń-Berbeć, Dyrektor Liceum Ogólnokształcącego imienia II Armii Wojska Polskiego w Trzebnicy jako LOKATORKA

oraz

6. Pan Piotr Baszniak, Dyrektor Szkolnego Schroniska Młodzieżowego „Dworek” w Kuraszkowie jako ZBYSZKO DULSKI.

Przeznaczone do lektury fragmenty tekstu zostały tak dobrane, aby nie tyle odtworzyć przebieg akcji dramatycznej, co scharakteryzować Dulskich i ukazać łączące ich relacje.

Najważniejszymi postaciami dramatu są Zbyszko i jego matka. Postacie te wchodzą w największą ilość relacji z innymi osobami, występującymi w omawianej sztuce.

Konflikt światopoglądowy między Dulską a jej synem jest jednym z podstawowych konfliktów, prezentowanych w utworze.

W relacji z matką Zbyszko konsekwentnie występuje w roli demaskatora mieszczańskiej obłudy, sympatyka młodopolskiej cyganerii artystycznej (akt 1 scena 5; akt 2 scena 15).

Postawę tę przyjmuje również początkowo w relacji z Juliasiewiczową. Przysłuchując się ich dialogowi w 11 scenie aktu 1 można odnieść wrażenie, że rozmawiają ze sobą stali bywalcy młodopolskich kawiarni. W scenie 12 aktu 1 Zbyszko rezygnuje z kawiarnianego żargonu i zwierza się Juliasiewiczowej ze swojej bezsilności wobec hipokryzji, trawiącej rodzinę Dulskich. Uważa, że przed obłudą nie ma ucieczki, że musi stać się taki sam, jak jego ojciec. Nie widzi najmniejszych szans na uwolnienie się od mieszczańskiej mentalności. Wydawać by się mogło, że gdy w scenie 15 aktu 2 deklaruje gotowość poślubienia Hanki nareszcie przezwycięża w sobie kołtuna. Jak bardzo złudne byłoby to przekonanie świadczy jego postawa w scenie 8 aktu 3, gdy potulnie uległ argumentom Juliasiewiczowej. Tak oto z młodzieńca, aspirującego do roli demaskatora filisterskiego zakłamania Zbyszko zmienił się ostatecznie w jednego z „mieczyków kawiarnianych”.

Pani Dulska ukazana jest w sztuce jako osoba, która wyznaje zasadę „pecunia non olet”, nijak mającą się do powszechnie obowiązujących zasad moralnych. Szczególnie ostrą krytykę obłudy Anieli Dulskiej zawiera scena 9 aktu 1. W rozmowie z Lokatorką Dulska perfidnie kłamie. Wypowiada mieszkanie zdradzonej przez męża kobiecie, gdyż podjęta przez nią próba samobójcza wywołała skandal. Jednocześnie Dulska pozwala w swojej kamienicy mieszkać prostytutce, która doskonale wie, jak uniknąć rozgłosu.

Lokatorka jest postacią pełną godności, stanowi alter ego Zapolskiej, która w 1888 r. podjęła próbę samobójczą, usiłując otruć się fosforem, zawartym w zapałkach. Pisze o tym Tomasz Weiss we „Wstępie” do czwartego wydania „Moralności Pani Dulskiej”, które ukazało się w serii Biblioteka Narodowa w roku 1986. Dulska sportretowana jest w omawianym fragmencie jako hipokrytka, wygłaszająca wątpliwej jakości sentencje „moralne” w rodzaju: „Na to mamy cztery ściany i sufit, aby brudy swoje prać w domu i aby nikt o nich nie wiedział” lub „Kobieta powinna przejść przez życie cicho i spokojnie”.

Pod względem intelektualnym i moralnym interlokutorki znacznie się od siebie różnią.

Postacią prawdziwie tragiczną jest Mela. Wyraźnie różni się od innych członków rodziny, co naraża ją na kpiny ze strony siostry Hesi (akt 1 scena 8), młodej, ale już zepsutej do szpiku kości osóbki, która do perfekcji opanowała grę pozorów i znakomicie wciela się w rolę idealnej córki. Jako interlokutorka Zbyszka Mela okazuje się być dziewczyną wrażliwą i dobrą, obdarzoną naturalnym instynktem moralnym, zaangażowaną w sprawy rodzinne. Przeczuwa, że obłuda jest naczelną zasadą rządzącą życiem jej rodziny i dlatego mówi Zbyszkowi, że czuje się stłamszona, uwięziona, skrzywdzona i że jest jej siebie żal (akt 2 scena 7).

Pomysł na oryginalne odczytanie wybranych fragmentów „Moralności pani Dulskiej” polegał na ujęciu omawianej sztuki w perspektywie intertekstualnej. Zgodnie z tym założeniem należało ukazać wchodzenie dramatu Zapolskiej w dialogiczne powiązania z zewnętrznymi wobec niego polami tekstowymi innych utworów i przekazów pozaliterackich.

Najbardziej wyrazistym kontekstem dla tragifarsy Zapolskiej będą utwory literackie, podkreślające znaczenie autentycznej moralności.

Jednym z najważniejszych tekstów, zawierających poglądy i zasady, którymi kieruje się w życiu człowiek myślący, stanowiącym swego rodzaju manifest moralności w sensie normatywnym jest wybitny wiersz Zbigniewa Herberta, zatytułowany „Przesłanie Pana Cogito”. Podczas dziesiątej, jubileuszowej edycji Narodowego Czytania wspomniany utwór przeczytał Wicestarosta Powiatu Trzebnickiego Pan Grzegorz Terebun razem z wychowanką Domu Dziecka w Obornikach Śląskich – Basią Babecką. Na szczególną uwagę zasługuje fakt, że Basia sama zgłosiła gotowość do odczytania tak trudnego i zarazem jakże doniosłego wiersza.

Tekstem poświęconym moralności par excellence, stanowiącym kontekst dramatu Zapolskiej, odczytanym przez wychowanki Domu Dziecka w Obornikach Śląskich – Lenę Jędrzejczak i Basię Babecką jest „Człowiek człowiekowi” Edwarda Stachury. Tytuł utworu nawiązuje do sentencji łacińskiej „Homo homini lupus est”. Zasadą kompozycyjną tekstu jest dialektyka Hegla. Każda ze strof to układ tez i antytez. Dwa ostatnie wersy, nawiązujące do ewangelicznej idei miłości bliźniego, stanowią syntezę.

Wartościowym kontekstem dla dramatu, rozumianego jako utwór przeznaczony do inscenizacji, część składowa dzieła teatralnego będą również utwory muzyczne. Ucztę wokalną przygotowały z tej okazji uczennice Liceum Ogólnokształcącego, należącego do Powiatowego Zespołu Szkół imienia Władysława Reymonta w Obornikach Śląskich. Kinga Kraus przepięknie zaśpiewała utwór z repertuaru zespołu „Dżem” pt. „Do kołyski (incipit „Żyj z całych sił”), natomiast Karolina Lorenz brawurowo wykonała „Wolność” Marka Grechuty. Obie piosenki mówią o wartościach, którymi powinno kierować się w życiu, prowadzonym zgodnie z nakazami moralności.